Kyrkjesalet 1723 sett frå Høvåg
Etter den store nordiske krigen (1700–21) var økonomien til Danmark-Noreg skakkøyrd, og danskekongen vedtok å auksjonera vekk dei norske kyrkjene med gods og det heile. 632 kyrkjer gjekk under hammaren – bygdekyrkjer, alle saman. På Agder vart 67 av 68 soknekyrkjer selde. Korleis fortona kyrkjesalet seg for ein lokal kyrkjelyd på Agderkysten?
Av Terje Skjerdal
Professor i journalistikk og redaktør av boka «Høvåg kirke: De første 800 årene» (Høvåg Museums- og Historielag 2023)
Bakgrunnen for kyrkjesalet på 1720-talet var den prekære økonomiske situasjonen etter det veldige pengeforbruket i krigen mot Sverige, som gjekk i rykk og napp mellom 1700 og 1721. Alt i 1710 måtte kong Fredrik IV låna halvparten av kyrkjetiendene for å handsama statsgjelda. Same året prøvde han å selja halvparten av kyrkjene sitt jordegods, utan at det vart noko av. I 1721 vart det derimot alvor, og det vart vedteke å lysa alle landsens kyrkjer i Sør-Noreg ut for sal på auksjon. Men boda var låge, og kongen trekte seg frå salet (Sandvik, 1987).
I august 1722 vart det gjort eit nytt forsøk, og denne gongen gjekk det kongen sin veg. Boda var høgre. Dei neste åra vart 632 kyrkjer selde ut, frå Agder i sør til Trøndelag i nord. Kyrkjene i Nord-Noreg slapp unna, dei var nyss lagde til «den nordlandske og finmarkske Missionskasse» og skulle finansiera misjonsverksemda mellom samane (Sandvik, 1987, s. 44).
På Agder vart alle dei 68 soknekyrkjene selde, med eit einsleg unntak, Fjotland kyrkje. Fjotlendingane fekk fritak fordi bygdefolket hadde bygd kyrkja sjølve for eigen kostnad få år tidlegare (Fløystad, 2007, s. 36). I Åmli fekk dei derimot ikkje fritak. Der hadde bygdefolket ført opp Mykland kyrkje etter søknad i 1681, men førti år seinare vart kyrkja likevel seld til inntekt for kongedømet (Støylen, 1984, s. 41).
Tveit var dyrast
I kva grad kongen hadde rett til å selja kyrkjene, har vore diskutert. Kyrkjene hadde vorte kongeleg eigedom over natta ved innføringa av reformasjonen i 1537. Ja, ikkje berre kyrkjene, men alle jordeigedomane som den katolske kyrkja hadde opparbeidd seg gjennom mellomalderen, vart konfiskerte i same slengen. Etter 1537 utgjorde den kongelege delen av jordegodset, det såkalla krongodset, brått 60 prosent av alle jordeigedomar i Noreg, mot 10 prosent før reformasjonen (Rian, 2005, s. 50). Ved kyrkjesalet på 1720-talet var det som regel dette som var den eigentlege verdien av kyrkjeeigedomen, for kyrkjene vart selde med alt det tilhøyrande jordegodset.
Salssummane varierte stort. Den dyraste kyrkja på Agder var Tveit til ein sluttpris på 3230 riksdalar, men då følgde annekskyrkja Birkenes med på kjøpet. Vanse, den største kyrkja i Kristiansand stift utanom byane, gjekk for 2800 riksdalar saman med annekskyrkja Herad. I den andre enden av skalaen var Øvrebø kyrkje, som gjekk for 20 riksdalar. Kyrkja var taksert til det dobbelte, men bodet frå allmugen var det einaste som kom, og det vart akseptert (Åsen, 1967, s. 18).
Det låge tilslaget for Øvrebø var elles eit unntak. Dei fleste kyrkjene på Agder gjekk til takst eller over takst. I dei to prostia Mandal og Råbyggelaget gjekk alle kyrkjene over takst. Kongen sat dermed att med eit godt utbyte etter auksjonane på Agder. Taksten som var sett på førehand, var ofte kunstig høg. Verdien på jord og bygningar og tiende var sett høgt, medan forventa utgifter var sett lågt (Støylen, 1984, s. 41).
Kjøparane av kyrkjene var privatpersonar (embetsmenn, borgarar og bønder) eller bygdefolket sjølve. På landbasis vart ein femtedel av kyrkjene kjøpte av bygdefolket, men på Agder enda ein mykje større del, to tredjedelar, opp hjå bygdefolket (allmugen). Ingen andre landsdelar fekk så mange kyrkjer i bygdas eige. Kvifor det var slik, har ein ikkje noko klart svar på. Agder hadde rett nok mange sjølveigande bønder som kunne bidra i kyrkjekjøpet, men det forklarer ifølgje Liv Mykland (1976) ikkje heilt kvifor så mange kyrkjer i sør kom på lokale hender.
Biskopen kjøpte to kyrkjer
Ein del stader vart kyrkja først kjøpt av privatpersonar og seinare seld vidare til soknet. Det skjedde til dømes i Tveit, der den opphavlege kjøparen var kanselliråd, tollar og postforvaltar Michel Riis. Sidan vart kyrkja selt vidare i fleire omgangar. Til sist sikra kyrkjelyden seg den i 1773 for 152 riksdalar. Då følgde ikkje jordegodset med, men kyrkja var i dårleg forfatning og trong sårt å bli pussa opp (Jæger, 1996, s. 74).
Biskopen i Kristiansand stift, Kristoffer Nyrop, kjøpte sjølv to kyrkjer, Oddernes og Vestre Moland. I utgangspunktet hadde han protestert mot vedtaket om å selja ut kyrkjene, han frykta at dei kom til å forfalla når dei kom på lokale hender. Men då auksjonane vart ein realitet, fekk han tilslag på to kyrkjer og selde dei vidare med gevinst. Oddernes-kyrkja kjøpte biskopen for 350 riksdalar etter å ha bode over dei to kyrkjeverjene Gunstein Skråstad og Jens Haus som la inn bod på vegne av soknet.
To år seinare, i 1725, selde biskopen Oddernes kyrkje vidare til kyrkjelyden for 600 riksdalar. Mange var misnøgde med den høge prisen, og fleire bønder nekta å betala sin skjerv. Det måtte dei seinare bøta for, for gardane som ikkje tok del i spleiselaget, måtte for framtida punga ut når det skulle ringjast i den store kyrkjeklokka ved gravferder. I kyrkjeprotokollen er gardane lista opp: «Øvre og Nedre Kios, Ugland og Fischoe i Voxbøyden, Christen Dversnes, Liene, Øvre og Nedre Roshaven, Iver og Gunder Holte, Osmund og Gundbiørn Strømme, Dolsvaag, Rodenæs, Stian Bosen og Hans Thomesen Ranøe, Woye.» (Ekeland m.fl., 1948, s. 40).
Vestre Moland kyrkje kjøpte biskopen for 180 riksdalar. To år seinare selde han henne vidare til bygdefolket for 120 riksdalar. Men då var jordeigedomane ikkje med, og kyrkjelyden fekk dermed ikkje inntekter av landskylda (Sundtoft, 1984, s. 89).
Kyrkjer til nedfalls
Med kyrkjekjøpet følgde ulike plikter. Først og fremst skulle kyrkja vedlikehaldas, og kjøparen fekk med dette utgifter til lys, brød og vin, med meir. Dersom kyrkjebygningen ikkje vart godt vedlikehalden, skulle han falla tilbake til staten. Det er ikkje kjent at dette skjedde nokon stad. I realiteten var kongen godt nøgd med å bli kvitt ansvaret for kyrkjene. Dei representerte stort sett utgifter. Men staten heldt på kallsretten. Det vil seia at det framleis var staten som skulle tilsetja prestane og ha oversyn med aktiviteten som føregjekk i kyrkjene.
Historikarar har påpeika at kyrkjesalet var ein katastrofe for dei ulike kyrkjene. Dei nye eigarane var ikkje i stand til å følgja opp vedlikehaldet. Fleire og fleire kyrkjer kom til å stå til nedfalls i 1730- og 40-åra, skriv Sverre Steen (1932, s. 87).
Men var det alltid slik? Me skal sjå nærare på tilfellet Høvåg, ei av kyrkjene som var seld direkte til allmugen i 1723. Nyoppdaga kyrkjeprotokollar og ferske transkripsjonar gjev eit meir fullstendig bilete av tilstanden til annekskyrkja til Vestre Moland før og etter kyrkjesalet. Det viser seg at Høvåg kyrkje både før og etter 1723 hadde stadige reparasjonar, og den lokale kyrkjelyden var svært aktiv i vedlikehaldet av kyrkja.
Bygdefolket får tilslaget
Steinkyrkja i Høvåg er ei mellomalderkyrkje frå ca. 1200. Med eit kyrkjeskip på 12 x 8,5 meter utvendig, pluss eit lite kor, var den mellom dei minste i landet då den vart bygd. Kyrkja vart annekskyrkje under Vestre Moland ein gong i seinmellomalderen, mest sannsynleg rundt svartedauden. Ved kyrkjesalet i 1723 såg Høvåg kyrkje i hovudsak ut som i mellomalderen, med unntak av eit våpenhus i sør som kom i 1665.
Høvåg kyrkje gjekk under hammaren for 425 riksdalar. Om sjølve auksjonen har me få opplysningar. Enkelte kjelder hevdar at den store auksjonen for Agder-kyrkjene fann stad i Mandal, og det same står i den nye boka om Høvåg kyrkje, men det er vel så sannsynleg at auksjonen for Høvåg sin del skjedde i Arendal. Me veit at Fjære kyrkje kom på auksjon i Arendal 6. oktober 1723 (Sinding-Larsen, 1940, s. 95), og Høvåg høyrde til same prosti som Fjære, Nedenes. Det er mogleg at alle kyrkjene i Nedenes prosti kom under hammaren på same dagen i Arendal oktober 1723.
Det som uansett er sikkert, er at bodet for både Høvåg og andre Agder-kyrkjer sin del vart approbert (godkjent) av staten 15. november 1723. Difor vart denne datoen vald då Høvåg i haust feira 300-årsdagen for den lokale overtakinga av kyrkja.
På auksjonen møtte det fram fire tiltrudde menn frå Høvåg. Dei hadde fått godkjenning frå kyrkjelyden til å leggja inn bod, og ein må tru at dei hadde vorte samde om eit maksbeløp i løynd. Ifølgje kyrkjerekneskapane fekk kvar av dei fire mennene reisepengar for tolv dagar for reisa til og frå auksjonen, så omstenda rundt auksjonen var omfattande.
Det enda med at dei dei fire utsendingane fekk tilslaget på vegne av allmugen i Høvåg. Me kjenner ikkje til om nokon baud imot eller kven det i tilfelle var, men frå andre auksjonar veit me at motbydarane gjerne var biskopen, stiftamtmannen og stiftskrivaren, eller til og med auksjonariusen sjølv (Støylen, 1984, s. 41).
Deling av kjøpssummen
I dei påfølgjande månadene vart dei 425 riksdalarane samla inn fysisk, pluss 87 riksdalar i omkostningar. Sjølve kjøpesummen – 425 riksdalar – vart teken frå dei fem gardane der kyrkja hadde eigedomar: Kvåse, Røsnes, Vestre Øresland (halve), Indre Årsnes (halve) og ein mindre part av Vestre Hove i Eide (Grimstad). Resten av rekninga, altså omkostningane, vart delt demokratisk på bygdefolket. Alle gardbrukarane betalte 2 ort og 8 skilling kvar, som vil seia litt over ein halv riksdalar. Enkjer, husmenn og huskvinner slapp unna med halvparten.
13. mars 1724 rekna dei innsamlinga som fullført. Dei fire same mennene drog då til Sandviga på Hisøy for å overrekkja myntane til fogd Christian Flor. Fogden signerte, og kjøpet var i boks. Skøytet vart likevel ikkje signert før 12. desember 1724, då kong Frederik IV sette namnetrekket sitt på papiret på Frederiksborg slott på Sjælland. Først den dagen kunne ein rekna Høvåg kyrkje som tilbakeførd til bygda etter å ha tilhøyrt krona sidan 1537.
Tinglysingsdokumentet vart signert på Tingsaker 1. april 1728. I kyrkjerekneskapane for 1731 vert det opplyst at det framleis er nokon i bygda som ikkje har betalt skjerven sin. Forstandarskapet til kyrkja bestemmer seg då for å stryka gjelda til desse, sidan dei fleste «ej hafde raad til at betale».
Brøstfeldig
Skøytet stilte ei rekkje krav til den nye eigaren. Allmugen forplikta seg til å vøla kyrkja, som ifølgje skøytet var «brøstfeldig». Reparasjonane måtte utførast innan tre år, elles vart kyrkja tilbakeførd til kongen.
Kor «brøstfeldig» steinkyrkja i Høvåg eigentleg var i 1723, kan diskuterast. Det er heilt klart at bygningen hadde manglar. Våpenhuset trong reparasjon. Trevet – galleriet – hadde skadar. Kyrkja måtte kalkast, og murane burde rettast på. Taket skulle òg ha vore reparert. Men alt dette var meir eller mindre vanlege vedlikehaldsoppgåver som ein måtte pårekna frå tid til anna.
Dei nyoppdaga kyrkjerekneskapane frå tiåra før salet viser at det stadig vart utført reparasjonar på kyrkja, langt meir enn kva ein har trudd til no. På grunn av ordet «brøstfeldig» i skøytet har det festa seg ei oppfatning om at kyrkja omtrent var i ferd med å falla saman då høvdingane kjøpte den i 1723, men slik var det ikkje. Dei årlege utgiftene til reparasjonar var stort sett like store før salet som etter, sjølv om det kunne variera noko frå år til år. Rett i forkant hadde det vore fleire større investeringar. I 1715–16 kom det ei vesentleg oppgradering då dei to små mellomaldervindaugo i kyrkjeskipet – truleg berre ein fot breie – vart utvida til dagens storleik. Kyrkjerommet vart lysare. Samstundes kom det ikkje mindre enn 1000 nye takstein på taket. Heile kyrkja vart kalka, like opp til mønet. Golvet i skipet vart lagt på nytt. Våpenhuset i bindingsverk frå 1665 vart delvis mura på nytt. Totalt gjekk det med 48 tønner med kalk dei to åra. Kort sagt ei formidabel utbetring, mindre enn ti år før salet.
Ein omtrent like omfattande reparasjon skjedde nokre år tidlegare, ein gong mellom 1699 og 1701. Då vart heile loftet lagt på nytt (kyrkja har truleg hatt loft sidan mellomalderen). Til det trongst det tre furustammar på 36 fot kvar (11 meter). Tre mann vart leigde inn for å fløyta stokkane inn til Kjerkekilen. To hestar måtte til for å dra stokkane opp til kyrkja. Så skulle tømmeret opp på loftet, «et vanskelig arbeid». Nytt golv vart lagt med 150 nyskorne plankar, kvar på fem meter.
Medan loftsgolvet var vekke, nytta ein høvet til å reparera klokkene og klokkeopphenget i takryttaren. Til jobben trongst seks mann. I same tidsrommet, altså 1699–1701, vart dei tre portane inn til kyrkjegarden gjorde i stand. Med jamne mellomrom vart det kjøpt inn kalk for å kvita murveggene. Siste kalkinga før kyrkjesalet skjedde i 1715–16. Då hadde kyrkja vorte kalka ikkje mindre enn seks gonger sidan 1670 – alltid utvendig, og stundom òg innvendig. Kalken måtte fraktast i båt frå Kristiansand, unntaksvis frå Arendal. Takryttaren av tre vart tjøra omtrent like ofte som veggene vart kalka.
Kontinuerleg vedlikehald
Inntrykket ein sit att med, er at kyrkja hadde vore godt teken vare på. Vedlikehald og reparasjonar skjedde kontinuerleg i tiåra fram mot salet. At kyrkja likevel vart skildra som «brøstfeldig» i 1723, synest som underleg, særleg sett i lys av at reparasjonane før salet var vel så store som etter. Kan det vera at «brøstfeldig»-skildringa var eit standardformular som gjekk inn i mange av skøyta i kyrkjesalet? Eit vilkår for salet var at kyrkjene skulle utbetrast, og då var det nærliggjande å forutsetja at dei var i dårleg stand, utan at ein kanskje hadde undersøkt tilstanden til den enkelte kyrkja særleg nøye.
Ein undersøking av nokre andre av kyrkjesala stadfestar mistanken. Skøytet til Øvrebø kyrkje har nett same ordlyd som i Høvåg: «dog som Kirken nu er brøstfeldig og behøver Reparation, så Bevilger Vii allernådigst bemælte Almue 3de Års tiid til Reparation» (Åsen, 1967, s. 22). Skøytet for Fjære ser like eins ut – med unntak av at kyrkjelyden der fekk fire år til reparasjonen i staden for tre (Sinding-Larsen, 1940, s. 100). Dokumenta i samband med kyrkjesalet ser såleis ikkje ut til å vera nokon god peikepinn på korleis det eigentleg stod til med den enkelte kyrkja og dei ulike kyrkjelydane.
Kirchens 12 Mænd
Dei fire mennene som representerte Høvåg i auksjonen i 1723 var ein lensmann (Knut Bjørnsen Trøe) og tre storbønder (Torjus Tellefsen Ytre Årsnes, Anders Goversen Steindal og Børre Tellefsen Indre Årsnes). Dei hadde åtte sambygdingar i ryggen: Åsmund Torsteinsen Vestre Vallesverd, Søren Åsmundsen Østre Vallesverd, John Ågesen Haugevig, Tellef Bertelsen Vestre Øresland, Hans Johnsen Ytre Tronderøya, Jørgen Pedersen Vesterhus, Bertil Bertilsen Ytre Årsnes og Torstein Nilsen Dalene. Til saman utgjorde desse tolv mennene forstandarskapet til kyrkja, som skulle bli det viktige lokale organet i Høvåg heilt fram til formannskapet tredde i kraft i 1837.
Dei tolv mennene vart for ettertida omtala som «skøytemenn», sidan det var dei som skreiv under skøytet i 1724. I kyrkjerekneskapane vert dei òg nemnde som «Kirchens 12 Mænd», eller berre som «de 12 Mænd» – med klare bibelske assosiasjonar! Modellen var likevel sjølvvald. Etter sala var det opp til eigarane sjølve å avgjera korleis dei skulle organisera seg, men dei måtte halda fram med å oppnemna kyrkjeverjer, slik kyrkja hadde gjort tidlegare. Åremålet til kyrkjeverjene vart no eitt år i staden for tre.
På skøytemennene kvilte eit stort ansvar. Dei hadde hovudansvar for økonomien til kyrkja, og møttest årleg for å signera kyrkjestolen, som vil seia rekneskapane som kyrkjeverjene hadde ført for det føregåande året. Skøytemennene tok viktige avgjerder for kyrkja, og dei synfor bygningen og godkjende oppussingar. Heile forstandarskapet hadde møteplikt. Ugyldig forfall vart straffa med ein til to riksdalar. Skøytemennene sat på livstid, men dei kunne tre av om dei vart for gamle eller flytte ut av bygda. Dei siste skal berre ha skjedd ein gong, nemleg då Åge Hansen Sævig melde flytting til Kristiansand i 1782 (Sødal, 2016, s. 283). Dei fleste budde med andre ord i Høvåg til sin døyande dag.
Interessant nok gjekk ikkje vervet i arv innanfor garden. Etter kvart ser dei fleste grendelaga i Høvåg ut til å ha vore representerte i forstandarskapet. Nye skøytemenn kom frå både større og mindre gardar, mellom anna Kjøstveit, Steinsøya, Ulvøysund, Frillestad, Bagerviga, Ribe og Flesi.
Siste gongen me høyrer om dei tolv mennene i kyrkjerekneskapane er 7. januar 1837, året då formannskapslovene vart innførde i Noreg. Frå då av overtok formannskapet ansvaret for drift og vedlikehald av kyrkjene, og skøytemennene kunne tre av. Likevel heldt skøytet frå 1723 fram med å gjelda, i alle fall fram til 1851, då ei ny kyrkjelov slo fast av den lokale kyrkjelyden skulle ha eigedomsretten til soknekyrkja. For ettertida har dette vore praktisert slik at det er kommunen som har ansvaret for drift og vedlikehald av dei lokale kyrkjene.
Spiren til lokaldemokratiet
Fleire historikarar har påpeika at kyrkjesalet i 1723 var spiren til lokaldemokratiet i Noreg (Bjerkås, 2022). Med utgangspunkt i Høvåg er det lett å visa korleis forstandarskapet kom til å bli det viktige organet i bygda som drøfta saker som tidlegare hadde vore avgjorde utanfrå, til dømes den store utvidinga av kyrkja i 1767.
Samstundes kan det synast som overgangen frå den kroneigde kyrkja til den bygdeeigde kyrkja ikkje var så stor overgang i Høvåg sitt tilfelle. Både før og etter kyrkjesalet var det bygdefolket som hadde ansvaret for kyrkjerekneskapane. Dei to lovpålagde kyrkjeverjene vart oppnemnde av kyrkjelyden både før og etter 1723. Før kyrkjesalet sat dei for tre år, no sat dei for eitt år. Høvåg sin bygdehistorikar Terje Sødal ser ei viss utvikling når det gjeld kven som vart utpeika som kyrkjeverjer. På 1600-talet kom kyrkjeverjene frå dei største gardane, medan vervet på 1700-talet vart gjeve òg til dei mindre bruka. Vervet hadde gått over frå å gje sosial status til å bli ei plikt, påpeikar Sødal (2013, s. 65).
Det vart heller ingen vesentlege endringar i inntektssystemet til kyrkja som ei følgje av kyrkjesalet. Systemet med landskyld og bygselavgifter for eigedomane som høyrde til kyrkja stod ved lag, og eigedomane var dei same. Innbyggjarane var pliktige til å betala tiend som før. Gudstenesteaktiviteten i annekskyrkja heldt fram som tidlegare, dei vil seia med messe kvar 14. dag. For kyrkjelyden fekk den nye eigarskapen til kyrkja slik sett mindre praktiske konsekvensar.
Nokre stader, ikkje minst i Høvåg, har årstalet 1723 vorte ein symbolsk markør då bygdefolket – med eigne midlar – tok kontrollen over ein sentral institusjon som tidlegare tilhøyrde staten. Dette ser ein i ei rekkje artiklar i Høvåg menighetsblad gjennom åra, der 1723 tydeleg er som ein del av den historiske sjølvforståinga i bygda. Året er framheva som det avgjerande tidsskiljet då bygdefolket tok grep og sette i stand den falleferdige kyrkja. Men dei mange artiklane siterer berre kyrkjerekneskapane frå 1723 og framover, og legg alltid stor vekt på den vesle opplysninga frå skøytet om at kyrkja var «brøstfeldig». Dokument frå tidlegare år har vore ukjende fram til no.
Med eit slikt kjeldegrunnlag er det forståeleg at 1723 står fram som det avgjerande vendepunktet for kyrkja i Høvåg. Men etter at kyrkjestolen tilbake til 1650-talet har dukka opp, er biletet endra. 1723 er viktig fordi det var året då kyrkja kom i privat eige, men drifta og funksjonen til kyrkja var den same som tidlegare. Og sjølve kyrkjebygningen vart heller ikkje endra på grunn av kyrkjesalet. Det stadige vedlikehaldet heldt fram, og snart skulle kyrkja bli full av fargar og blankt sjølv. Høvåg kyrkje stod definitivt ikkje til nedfalls etter 1723, slik det har vore sagt om kyrkjer andre stader.
Kjelder
Bjerkås, Trond (2022) «Efter een saa lang og besværlig Krig»: Arbeider med å sikre økonomien etter den store nordiske krig – intensjoner og konsekvenser. I Thomas Daltveit Slettebø, Ola Teige og Øystein Lydik Idsø Viken (red.), Fredsårene: Norge i fred 1720–1807, s 123–149. Oslo: Dreyer.
Ekeland, T.B., Karl Fjermeros, Olaf Jansen og Torgny Birkeland (1948) Oddernes kirke gjennom 900 år. Kristiansand: Oddernes menighet.
Fløystad, Ingeborg (2007). Agders historie 1641–1723: Bønder, byvekst og borgarar. Kristiansand: Agder Historielag.
Jæger, Ingrid Wisløff (1996) Tveit kirke. I Osmund Dønnestad, Ingrid Wisløff Jæger og Gerhard O. Tønnessen (red.), Tveit kirke 800 år, s. 72–83. Tveit: Tveit menighet.
Mykland, Liv (1976) Guds hus under hammeren: En studie i kirkesalget i Norge i 1720-årene. Hovudfagsoppgåve, Universitetet i Bergen.
Rian, Øystein (2005) Aschehougs norgeshistorie bind 5: Den nye begynnelsen 1520–1660. Oslo: Aschehoug.
Sandvik, Gudmund (1987) Salet av landskyrkjene i Sør-Noreg i 1720-åra i perspektiv. I Bjørn Slettan (red), Kyrkja i lokalsamfunnet, s. 41–58. Kristiansand: ADH.
Sinding-Larsen, Holger (1940). Fjære kirke. Fjære: Fjære Historielag.
Steen, Sverre (1932) Det norske folks liv og historie gjennem tidene: Tidsrummet 1720 til omkring 1770. Oslo: Aschehoug.
Støylen, Kaare (1984) Vår kirke i sør: Christianssand stift, Agder bispedømme 1684–1984. Kristiansand: Agder bispedømmeråd.
Sundtoft, Daniel S. (1983) Vestre Moland kirke: Trekk av dens historie gjennom 800 år. Stoa: Arendal trykkeri.
Sødal, Terje (2013) Høvåg gårds- og slektshistorie, bind 1. Kristiansand: Portal forlag.
Sødal, Terje (2016) Høvåg gårds- og slektshistorie, bind 3. Kristiansand: Portal forlag.
Åsen, Jon (1967) Øvrebø-boka band III: Kultursoga. Kristiansand: Agder Tidends Trykkeri.
[foto: Fra sør]
Ein rekonstruksjon av Høvåg kyrkje 1723 viser at den hadde ein ganske annan utsjånad enn tidlegare tenkt. Inngangen var mot sør, mot Kjerkilen. Koret hadde apsidal avslutning, som Oddernes og Fjære. (Måleri: Ingjerd Modal 2023)
[foto: Fra nord]
1723-kyrkja har tilsynelatande hjørnesteinar av kleber, men det er i realiteten måling som var ført på veggen for å etterlikna dei vakrare kyrkjene. (Måleri: Ingjerd Modal 2023)
[foto: Kirkeskipet]
Kyrkjeskipet til Høvåg i 1723 var eit av dei minste i landet, 10 x 6,5 meter innvendig. (Måleri: Ingjerd Modal 2023)
Agderkyrkjer under hammaren 1723
| Kyrkje | Riksdalar | Kjøpar |
| Tonstad | 80 | Allmugen |
| Hidra | 600 | Allmugen |
| Gyland | 110 | Allmugen |
| Bakke | 165 | Allmugen |
| Flekkefjord | 630 | Bonde A. Sveeg |
| Feda | 600 | Allmugen |
| Hægebostad | 400 | Allmugen |
| Eiken | 100 | Allmugen |
| Liknes | 1500 | Allmugen |
| Spind | 400 | Allmugen |
| Vanse, Herad | 2800 | Allmugen |
| Kvås | 500 | Allmugen |
| Austad | 170 | Allmugen |
| Å (Lyngdal) | 1000 | Allmugen |
| Konsmo | 100 | Allmugen |
| Spangereid, Vigmostad | 305 | Allmugen |
| Valle (Sør-Audnedal) | 310 | Aanen E. Mjølhus/allmugen |
| Bjelland, Finsland, Åseral, Grindheim | 180 | Allmugen |
| Laudal | 175 | Allmugen |
| Øyslebø | 655 | Allmugen |
| Harkmark | 495 | Allmugen |
| Holum | 715 | Allmugen |
| Halse | 560 | Allmugen |
| Greipstad | 25 | Allmugen |
| Søgne | 550 | Allmugen |
| Vennesla | 40 | Allmugen |
| Hægeland | 395 | Allmugen |
| Øvrebø | 20 | Allmugen |
| Oddernes | 350 | Biskop Christopher Nyrop |
| Tveit, Birkenes | 3230 | Tollar Michel Riis |
| Høvåg | 425 | Allmugen |
| Vestre Moland | 180 | Biskop Christopher Nyrop |
| Eide | 75 | Allmugen |
| Landvik, Herefoss | 910 | Enkja etter sorenskrivar Lyth-Ørum |
| Froland | 200 | Enkja etter Chr. Thomsen |
| Fjære | 660 | Allmugen |
| Øyestad | 705 | Allmugen |
| Flosta | 300 | Allmugen |
| Austre Moland | 200 | Sokneprest S. Tybring |
| Dypvåg | 500 | Allmugen |
| Holt, Tromøy | 1365 | Stiftsamtmann Lilienpalm |
| Søndeled | 700 | Allmugen |
| Gjerstad | 300 | Allmugen |
| Åmli, Mykland, Tovdal, Gjøvdal | 265 | Sokneprest Niels Pedersen |
| Vegusdal | 160 | Allmugen |
| Hornnes | 255 | Allmugen |
| Iveland | 460 | Kaptein Bruun |
| Evje | 255 | Stiftsamtmann Lilienpalm |
| Sandnes | 300 | Allmugen |
| Austad | 100 | Allmugen |
| Årdal | 40 | Allmugen |
| Bygland | 45 | Allmugen |
| Hylestad | 80 | Allmugen |
| Valle (Setesdal) | 200 | Allmugen |
Kjelde: Mykland, 1976
